Ο Σπινόζα και ο νεαρός Βιτγκενστάιν συνομιλούν για την εμμένεια και τη λογική της

«Μπορώ τώρα να εργάζομαι καλύτερα ενόσω ξεφλουδίζω πατάτες… Είναι για μένα ό,τι ήταν για τον Σπινόζα το να λειαίνει φακούς». Ludwig Wittgenstein, Geheime Tagebücher

«Η κεντρική ιδέα βάσει της οποίας ο Αριστείδης Μπαλτάς αναπτύσσει την παράλληλη πραγμάτευση των έργων του Σπινόζα και του Βιτγκενστάιν είναι ό,τι ο ίδιος αποκαλεί “ριζική εμμένεια”: η λογική είναι μέσα στη γλώσσα για τον Βιτγκενστάιν ακριβώς όπως ο Θεός είναι μέσα στον κόσμο για τον Σπινόζα. […] Ο Σπινόζα αποσκοπεί να αποδομήσει την ιδέα ότι μπορούμε να δικαιώσουμε τον Θεό μόνον αν τον αναβιβάσουμε υπεράνω και έξωθεν του κόσμου. Ο Βιτγκενστάιν αποσκοπεί να αποδομήσει την ιδέα ότι μπορούμε να δικαιώσουμε τη λογική μόνον αν την αναβιβάσουμε σε κάτι πρότερο των συνθηκών που καθιστούν τις εκάστοτε εμπειρικές προτάσεις αληθείς ή ψευδείς. Το βιβλίο επιχειρηματολογεί ότι αυτή η αποδόμηση παραδοσιακών παραδοχών οδηγεί και στις δύο περιπτώσεις σε μια θέση σύμφωνα με την οποία η φιλοσοφία, όπως νοείται παραδοσιακά, είναι αδύνατη και ταυτόχρονα στην απόρριψη κάθε σκοπιάς έξω από τον κόσμο, τη σκέψη και τη γλώσσα. Πρόκειται για βιβλίο ιδιαίτερα σημαντικό και για υποχρεωτικό ανάγνωσμα για όποιον ή όποια ενδιαφέρεται για τον Σπινόζα ή τον Βιτγκενστάιν.» JIM CONANT, University of Chicago

 Στο τελευταίο βιβλίο του Αριστείδη Μπαλτά που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης με τίτλο: «Ξεφλουδίζοντας πατάτες ή λειαίνοντας φακούς», διερευνώνται οι συνέπειες που προκαλεί στη νεότερη σκέψη και δράση, η απόρριψη κάθε δυνατότητας «μαγικής» γνώσης, δηλαδή υπερβατικής ή υπερφυσικής πρόσβασης σε ένα επέκεινα, καταφεύγοντας στις ιδιαίτερα ανατρεπτικές και αλληλοσυμπληρούμενες πτυχές της σκέψης του Σπινόζα και του Βιτγκενστάιν.

Πρόκειται για ένα πολύ σύνθετο διανοητικά και μακροσκελές συγγραφικά εγχείρημα, που επιχειρεί να διαφωτίσει ό,τι ο συγγραφέας αποκαλεί «η προοπτική της ριζικής εμμένειας». Πρόκειται για τη φιλοσοφική στρατηγική του αποκλεισμού κάθε δυνατότητας επίκλησης του «επέκεινα» από την ανθρώπινη σκέψη και δράση, που, όπως μας αποκαλύπτει αυτό το βιβλίο, τη διατύπωσε πρώτος ρητά με οντολογικούς όρους ο Σπινόζα, ενώ, σχεδόν τρεις αιώνες μετά, την αναδιατύπωσε εξίσου ρητά ο νεαρός Βιτγκενστάιν με όρους γνωσιολογίας της Λογικής. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, ως στάση ανυποχώρητης αντι-υπερβατικότητας, «Η προοπτική της ριζικής εμμένειας, δεν αποτελεί απλώς άλλο όνομα του παραδοσιακού υλισμού», αλλά συνιστά διαχρονικά κάτι σαν σκληρό πυρήνα του «υλισμού» στη μάχη του με τον «ιδεαλισμό». Πάντως, όπως διευκρινίζει εξαρχής στον «εκ των υστέρων πρόλογο» που έγραψε για την ελληνική έκδοση του βιβλίου: «Η ριζοσπαστικότητα της προοπτικής της ριζικής εμμένειας έγκειται ακριβώς στην ολοσχερή εξάλειψη και των δύο πόλων του διλήμματος» (δηλαδή είτε υλισμός είτε ιδεαλισμός).

Για να αναδείξει κάποιες από τις πιο ενδιαφέρουσες συνέπειες των καινοτόμων αναλύσεων αλλά και των κομψών επιχειρημάτων αυτού του βιβλίου, ο Σπύρος Μανουσέλης, ζήτησε από τον Αριστείδη Μπαλτά να μας παρουσιάσει την ευρύτερη διανοητική σημασία, αλλά και την πρακτική-ιστορική αναγκαιότητα, που ο ίδιος αποδίδει στην αποδοχή της «ριζικής εμμένειας».

● Στο τελευταίο σας συγγραφικό πόνημα, προχωράτε σε μία συστηματική διερεύνηση της έννοιας «ριζική εμμένεια» στο φιλοσοφικό έργο του Σπινόζα και του Βιτγκενστάιν. Πώς σχετίζεται η οντολογική εμμένεια του Σπινόζα με τη λογική εμμένεια του Βιτγκενστάιν και γιατί κρίνατε αναγκαίο να προσθέσετε το επίθετο «ριζική»;

Ο Σπινόζα έζησε στα μέσα του 17ου αιώνα. Του κρίσιμου αιώνα της Επιστημονικής Επανάστασης και των αρχών του Διαφωτισμού. Δηλαδή του διπλού κινήματος ιδεών που ενοποίησε κατ’ ουσίαν την Ευρώπη σε αυτό το επίπεδο και συγκρότησε ό,τι συνηθίζουμε να αποκαλούμε «ευρωπαϊκό κεκτημένο». Θυμίζω: Γαλιλαίος, Ντεκάρτ, Νεύτων, Λοκ, Χομπς… Στο πλαίσιο αυτού του αιώνα, ο Σπινόζα διατυπώνει το αδιανόητο: ο Θεός δεν μπορεί να έχει ανθρωπομορφικά χαρακτηριστικά. Το να του αποδίδουμε τέτοια συνιστά κατ’ ουσίαν ύβρη. Ο Θεός ταυτίζεται με την ανεξάντλητη παραγωγική δύναμη της Φύσης, ο Θεός είναι η ίδια η Φύση: Deus sive Natura! Η «Ηθική», το μείζον έργο του Σπινόζα, ξεδιπλώνει με τα ισχυρότερα μέτρα λογικής αυστηρότητας που διέθετε η εποχή τη (δύσκολη) απόδειξη ότι τίποτε απολύτως, κανένα ον, δεν μπορεί να υφίσταται εκτός κόσμου ή Φύσης. Δηλαδή εκτός Θεού. Ο οποίος, βέβαια, αφού ταυτίζεται με τον κόσμο, τη Φύση, είναι και σώμα και νους. Ο Θεός είναι και σώμα; Οχι απλώς πνεύμα; Ιδού μια πλευρά του αδιανόητου. Η εμμένεια (από το εν+μένω, είμαι αείποτε εντός) είναι ριζική γιατί δεν υφίσταται, δεν είναι δυνατόν καν να υφίσταται ή καν να νοείται το «εκτός» Φύσης. Δεν διατίθεται θέση Δημιουργού της Φύσης έξωθεν της Φύσης.

Από την άλλη μεριά, ο Βιτγκενστάιν γράφει το Tracatus Logico-Philosophicus κατ’ ουσίαν κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Στα χαρακώματα. Σε μια εποχή όπου το φιλοσοφικό ενδιαφέρον έχει εστιαστεί στη γλώσσα και στις νέες εξελίξεις στη Λογική που έχει εδραιώσει κυρίως το έργο του Φρέγκε και του Ράσελ.

Ολα έμοιαζαν τότε να υπόκεινται στη Λογική, η Λογική να κυβερνά όλα όσα σκεφτόμαστε ή μπορούμε να σκεφτούμε, όλα όσα διατυπώνουμε ή μπορούμε να διατυπώσουμε. Αλλά η Λογική αναδεικνύεται έτσι σε κάτι εξωτερικό της σκέψης και της γλώσσας, σε κάτι που υπερβαίνει σκέψη και γλώσσα. Ο Βιτγκενστάιν αντιτίθεται ριζικά σε αυτήν την ανύψωση. Και με το έργο του καταδεικνύει αυστηρά, με τα μέσα που είναι σε θέση να διαθέσει η ίδια η Λογική, ότι τίποτε δεν μπορεί να υπερβαίνει σκέψη και γλώσσα. Η Λογική διέπει εκ των έσω, δεν κυβερνά εκ των έξω!

Ετσι το εγχείρημά του αποδεικνύεται ομόλογο εκείνου του Σπινόζα. Και οι δύο βάλλουν ενάντια στην αυθόρμητη τάση μας να ανυψώνουμε κάτι σε θέση ανώτερη από τη δική μας, σε κάτι που μας υπερβαίνει, ώστε να επαναπαυθούμε σε αυτό, να του επιτρέψουμε να μας υποβάλει, αν όχι να μας επιβάλει, το πώς να σκεφτόμαστε και το πώς να δρούμε.

● Ωστόσο, η συνειδητή αποδοχή της ριζικής εμμένειας, τότε όσο και σήμερα, ενέχει «μοιραία» κάποιες σοβαρές γνωσιολογικές και πρακτικές συνέπειες για την ανθρώπινη περιπέτεια. Δεν θέτει, κάθε εποχή, σαφή ιστορικά και, ενδεχομένως, ανυπέρβλητα νοητικά όρια στη γνωστική ιδιοποίηση της πραγματικότητας ή/ και του εαυτού μας;

Βεβαίως έχει σοβαρές συνέπειες για την ανθρώπινη περιπέτεια, όπως λέτε. Θα έλεγα πρώτα απ’ όλα συνέπειες πρακτικές. Γιατί από τη στιγμή που δεν μπορεί να υφίσταται έξωθεν δεσπόζουσα αυθεντία, την οποία θα μπορούσαμε να εκλάβουμε ως πηγή επιταγών για το πώς διάγουμε (ή το πώς οφείλουμε να διάγουμε) τον βίο μας, τότε όσα πράττουμε (ή αποφεύγουμε να πράξουμε) είναι αποκλειστικά δική μας ευθύνη. Δική μας ευθύνη μάλιστα χωρίς όρια. Γιατί κάθε τι που πράττω (ή αποφεύγω να πράξω) έχει επιπτώσεις σε άλλους και σε άλλα. Επιπτώσεις που σφραγίζονται και από τη δική μου ευθύνη. Με αυτήν την ευθύνη αναμετριόμαστε θέλοντας και μη κάθε στιγμή.

Με ρωτάτε για το αν υπάρχουν «όρια» στη γνωσιακή ιδιοποίηση της πραγματικότητας και του εαυτού μας. Θα έλεγα και ναι και όχι. Οχι, γιατί τα όρια γίνονται ορατά ως όρια μόνον εκ των υστέρων. Μπορεί πριν να σκοντάψουμε κάπου, να έχουμε απορίες, να εμφανίζονται αδιέξοδα. Αλλά η ανθρώπινη περιπέτεια είναι όντως περιπέτεια επειδή αγωνίζεται διαρκώς να ξεπεράσει τα εμπόδια, να λύσει τις απορίες, να διαφύγει από τα αδιέξοδα. Και όπως έχουμε διαπιστώσει, συχνά το κατορθώνει. Ισως με τρόπους παντελώς απρόβλεπτους ή αστάθμητους. Ισως μέσω ενός συμβάντος που κανένας δεν μπορούσε καν να περιμένει, που καταλαμβάνει όλους εξαπίνης.

Είναι τότε ακριβώς που το όριο όπου είχαμε προηγουμένως σκοντάψει φαίνεται, αλλά αναδρομικά, ως όριο. Ως όριο που ίσως έθετε η εποχή πριν ενσκήψει το συμβάν. Με το συμβάν να είναι τότε δείκτης αλλαγής εποχής. Στο πεδίο των επιστημών τέτοια συμβάντα υπήρξαν, για παράδειγμα, η ανακάλυψη του Οξυγόνου, η Θεωρία της Σχετικότητας, η ανακάλυψη της δομής του DNA, η ανακάλυψη του ασυνειδήτου…

Περί του «ανυπέρβλητου νοητικού ορίου», όπως λέτε, θα δίσταζα. Η ίδια η αναγνώριση ορίου είναι συχνά το πρώτο βήμα για την υπέρβασή του. Θέλω να πω πως συχνά διαπιστώνουμε, εκ των υστέρων πάντα, ότι κάτι μας φαινόταν πριν ως ανυπέρβλητο όριο γιατί το ζήτημα που το αφορά δεν είχε διατυπωθεί σωστά από την αρχή. Το ότι είχαμε παραστρατίσει γιατί δεν κατορθώναμε να δούμε κάτι που ωστόσο βρισκόταν μπροστά στα μάτια μας. Κάτι του οποίου η προφάνεια μας τύφλωνε και έτσι δεν μας άφηνε να δούμε ότι ήταν αυτό που εμφάνιζε κάτι ως «ανυπέρβλητο όριο».

 ● Προφανώς, η ανάγκη σας να γράψετε ένα εκτενές και επαρκώς τεκμηριωμένο δοκίμιο για την αποφασιστική σημασία και την επικαιρότητα της ριζικά εμμενούς προσέγγισης -τόσο στη μεταφυσική όσο και στην επιστημονική σκέψη- δεν έγινε μόνο από «ακαδημαϊκό» ενδιαφέρον, αλλά μάλλον για την ευρύτερη σημασία του θέματος. Ποια θεωρείτε ότι είναι, σήμερα, τα σοβαρότερα ιστορικοπολιτικά προβλήματα και οι σκοταδισμοί που προκύπτουν απ’ τη συστηματική απαξίωση και την υποβάθμισή της;

Ναι, όντως θεωρώ ότι η ανάδειξη της συνειδητά εμμενούς προσέγγισης στα ανθρώπινα πράγματα έχει σήμερα ευρύτερη -θα έλεγα καθοριστική- σημασία. Θα συμφωνήσετε πως μας κατακλύζουν φονταμενταλισμοί όλων των ειδών: θρησκευτικοί φονταμενταλισμοί που οδηγούν σε «ιερούς πολέμους», η λεγόμενη «ενιαία σκέψη», ο νεοφιλελευθερισμός ως μονόδρομος, η σιωπή που επιβάλλεται με μύρια μέσα σε όσους δεν αποδέχονται άνευ όρων και ορίων τη γραμμή της ηγεσίας των ΗΠΑ στον πόλεμο της Ουκρανίας… Πρόκειται για άλλους τόσους «σκοταδισμούς», όπως λέτε.

Οπου εδώ η συνειδητή και υπεύθυνη εφαρμογή της εμμενούς προσέγγισης συνίσταται στο να προσπαθήσουμε να δούμε τα πράγματα ως έχουν, χωρίς να υιοθετούμε άκριτα τα άνωθεν εκπεμπόμενα δόγματα που επιδιώκουν με κάθε μέσο να λειτουργήσουν υπερβατικά ως a priori, δηλαδή ως φύσει αναμφισβήτητες «πρώτες αρχές».

Μαζί με την απεριόριστη ευθύνη που σας έλεγα, η «γραμμή της εμμένειας», αν επιτρέπεται η έκφραση, συνεπάγεται και μια μορφή ταπεινότητας: οι άνθρωποι είμαστε απλώς ένα μέρος του κόσμου, όχι οι αφέντες του. Δεν είμαστε αυτό που μας υποδεικνύει η Βίβλος με την προτροπή: «…ἄρχετε τῶν ἰχθύων τῆς θαλάσσης καὶ τῶν πετεινῶν τοῦ οὐρανοῦ καὶ πάντων τῶν κτηνῶν καὶ πάσης τῆς γῆς». Γιατί, εκτός των άλλων, είναι πλέον φανερό ότι αυτή η προτροπή έχει οδηγήσει, μέσω της επικράτησης του καπιταλισμού, στην κυριαρχία του ανθρώπινου είδους κυριολεκτικά επί «πάσης της γης». Δηλαδή στη νέα «Ανθρωπόκαινο», λεγόμενη, γεωλογική εποχή που καταστρέφει με επιταχυνόμενα βήματα σχεδόν κάθε μορφή ζωής στον πλανήτη. Στον πλανήτη που «μας έλαχε» να ζούμε…

Η «γραμμή της εμμένειας» καλεί να δούμε εις βάθος όλα αυτά. Τόσο σε σχέση με την ιστορία που μας έφερε μέχρις εδώ όσο και σε σχέση με το παρόν που διάγουμε. Να τα δούμε συστηματικά, με νηφαλιότητα, με το είδος βραδύτητας που απαιτεί μια τέτοια εις βάθος προσέγγιση. Αντιστεκόμενοι στην άνευ όρων επιτάχυνση των ρυθμών ζωής που μας επιβάλλεται, ενάντια στον κυρίαρχο σήμερα «παροντισμό» που ενδιαφέρεται εμμονικά μόνον για το σήμερα σαν να μην υπάρχει ούτε χτες ούτε αύριο.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος στην ελληνική έκδοση: εκ των υστέρων
Πρόλογος στην αγγλόφωνη έκδοση: περιπέτεια συναντήσεων 
Εισαγωγή: συντεταγμένες μιας συνομιλίας

Κεφάλαιο 1. Αμοιβαίες συστάσεις
Ομοτροπίες και συνταυτίσεις
Αυστηρότητα
Μέθοδος
Φιλοσοφική διαίσθηση
Συνεχίζοντας…

Κεφάλαιο 2. Σκοπός και πρόθεση, πέρας και τέλος
Δραστηριότητα και σκοπός
Πρόθεση και ευθύνη
… και ο Κόσμος
Τέλος
Αιωνιότητα
Το σώμα του Σπινόζα
Ζωή
Τίποτα
Σιωπή
Συνεχίζοντας…

Κεφάλαιο 3. Γραμματική
Δεν είναι σκοπός μου…
Ιστορία και ιστορία της φιλοσοφίας
Ιστορία της φιλοσοφίας και φιλοσοφία
Φιλοσοφία και ιστορία της επιστήμης
Ιστορία της επιστήμης, γλώσσα, φιλοσοφία και πάλι
Γραμματική και αλλαγή παραδείγματος
Από τη γραμματική στη λογική και πίσω
Δάσκαλος και μαθητής
Το σώμα του Βιτγκενστάιν
Ανοησία σημαίνουσα, ανοησία επιτελεστική
Συνεχίζοντας…

Κεφάλαιο 4. Στρατηγική
Η στρατηγική του Σπινόζα: πρώτος γύρος
Η θέση του Βιτγκενστάιν
Η στρατηγική στη σκέψη
Η στρατηγική μου
Η στρατηγική του Tractatus: άνοιγμα
Εργασία εκ των έσω
Η πρώτη κίνηση
Ταξινομώντας προτάσεις
Επιτελώντας τη ματαιότητα
Συνεχίζοντας…

Κεφάλαιο 5. Οργανώνοντας περιεχόμενο
Επιχειρησιακά σχέδια
Δομές
Αφετηρίες
Περιορισμοί αντιστοιχίας
Συνεχίζοντας…

Κεφάλαιο 6. Μεταφυσική
Υπόσταση Ι
Η γραμματική του Σπινόζα
Η στρατηγική του Σπινόζα: δεύτερος γύρος
Γνωσιολογία Ι
Γλώσσα
Υπόσταση ΙΙ
Σώματα
Μεταθανάτια ζωή
Υπόσταση ΙΙΙ
Συνεχίζοντας…

Κεφάλαιο 7. Αντιστοιχίζοντας περιεχόμενο
Τα Κατηγορήματα
Ψυχανάλυση
Ιστορικός Υλισμός
Επιστημονικές προοπτικές έναντι λογικών πολλαπλοτήτων
Ιδέες έναντι σκέψεων, τρόποι Έκτασης έναντι γεγονότων
Γνωσιολογία ΙΙ
Συνεχίζοντας…

Κεφάλαιο 8. Αντιστοιχίζοντας μορφή
Δυνατά γεγονότα έναντι δυνατών εκτατών τρόπων
Φυσικός χώρος έναντι λογικού χώρου
Τάξη και σύνδεση έναντι μορφής και δομής
Το μεταφυσικό υποκείμενο
Φράκταλ
Φυσική ιστορία
Φυσική
Φυσική αναγκαιότητα έναντι λογικής δυνατότητας
Η λογική εντός του Θεού, η λογική του Θεού

ΕΞΟΔΟΣ: προς την ιστορία και τις εκπλήξεις της

Βιβλιογραφία
Ευρετήριο

Ο Αριστείδης Μπαλτάς γεννήθηκε στην Κέρκυρα (1943). Είναι Ομότιμος Καθηγητής ΕΜΠ (Φιλοσοφία των Επιστημών), Διπλωματούχος Μηχανολόγος-Ηλεκτρολόγος ΕΜΠ και Διδάκτωρ Θεωρητικής Φυσικής του Πανεπιστημίου Παρισίων. Τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Δοκιμίου- Κριτικής για το βιβλίο του Αντικείμενα και όψεις εαυτού (Εστία 2002) και με το Βραβείο Eξαίρετης Πανεπιστημιακής Διδασκαλίας στη μνήμη Β. Ξανθόπουλου – Στ. Πνευματικού (2010). Διευθύνει την εκδοτική σειρά «Φιλοσοφία της Επιστήμης» στις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Έχει γράψει εννέα βιβλία, έχει συνεπιμεληθεί άλλα και έχει δημοσιεύσει πολλές εργασίες στα αγγλικά και τα ελληνικά. Έχει προσκληθεί να μιλήσει σε πολλά πανεπιστήμια της Ελλάδας και του εξωτερικού και έχει διδάξει στο Πανεπιστήμιο του Πίτσμπουργκ των ΗΠΑ και στο Πανεπιστήμιο του Βοσπόρου στην Κωνσταντινούπολη. Διετέλεσε υπουργός Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων, υπουργός Πολιτισμού και Αθλητισμού και πρόεδρος του Ινστιτούτου «Νίκος Πουλαντζάς». Τελευταίο βιβλίο του είναι το Εντός παρενθέσεως; Κυβερνώσα Ριζοσπαστική Αριστερά (Πατάκης 2019). Υπό έκδοση στις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης είναι το Φιλοσοφία και επιστήμες στον 20ό αιώνα, Β΄ τόμος: Κοινωνικές επιστήμες και επιστήμες του ανθρώπου, ο δρόμος της έννοιας, με συνεπιμελητή τον Θ. Δημητράκο, και στις Εκδόσεις Νήσος / Ίδρυμα Νίκος Πουλαντζάς το βιβλίο του Το φάντασμα του κομμουνισμού: Ένας αιώνας Αριστεράς (μνήμη Άγγελου Ελεφάντη).

πηγή: Σπύρος Μανουσέλης – https://www.efsyn.gr/epistimi/mihanes-toy-noy/377259_i-prooptiki-tis-rizikis-emmeneias – https://www.cup.gr/book/xefloydizontas-patates-leiainontas-fakoys/

Κατηγορίες:ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Ετικέτες: ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΗΣ ΕΒΔΟΜΑΔΑΣ