«Η ανθρώπινη ύπαρξη, τόσο κοντά, τόσο μακριά σε κάθε μελετητή που προσπαθεί να την προσεγγίσει. Διότι παρατηρητής και παρατηρούμενο είναι ένα. Χρειάζεται ένας καθρέπτης για να αντιληφθεί κανείς τον εαυτό του. Αυτός είναι το έργο των σημαντικών άλλων, που είδαν πέρα από τα φαινόμενα. Η ψυχανάλυση φιλοδοξεί από την αρχή της πορείας της να δει πίσω από τις πράξεις, πίσω από το συνειδητό επίπεδο, ποιό είναι το αίτιο που κινεί ανθρώπους και ομάδες, τι μας κάνει να είμαστε αυτό που είμαστε. Αποκάλυψε την ύπαρξη του ασυνειδήτου. Πρόκειται για τη δεξαμενή των ενορμήσεων, των ρευμάτων εκείνων που συνενώνουν το ενστικτώδες φορτίο μαζί με την ψυχική αναπαράσταση και δυναμική του. Μίλησε για ενορμήσεις θανάτου ή καταστροφικότητας, για το ρεύμα δηλαδή εκείνο που κατατείνει στην αποσύνθεση, στον θάνατο. Αντιτίθεται στις ενορμήσεις ζωής, στις δυνάμεις που υπό την αιγίδα του Έρωτα, κατατείνουν στη σύνθεση, στη δημιουργία. Φορέας τους είναι το κάθε υποκείμενο, ο καθένας από εμάς, αλλά και οι ομάδες.
Τάση μιας ενόρμησης είναι η επιστροφή σε μια προγενέστερη κατάσταση ηρεμίας, ολοκληρωτικής αποσβέσεως των εντάσεων. Οι ερωτικές ενορμήσεις κινούνται προς την κατεύθυνση αυτή μέσω της εξευρέσεως ενός αντικειμένου στο οποίο θα διοχετευθεί η λίμπιντο, η ενέργεια που κινεί το ψυχικό σύστημα. Οι ενορμήσεις του θανάτου τείνουν προς τον ίδιο το σκοπό, μέσα από την καταστροφή των ζωικών ενοτήτων, που θα επιφέρει ριζική εξίσωση των εντάσεων και επιστροφή στην ανόργανη κατάσταση απόλυτης σταθερότητας και ηρεμίας. «… Κάθε πολυκύτταρος οργανισμός τη διαθέτει, ως μία ώση που στην αρχή είναι προσανατολισμένη στο εσωτερικό, αλλά μετά, με την επίδραση της λίμπιντο, που προσπαθεί να την εξουδετερώσει, στρέφεται στο εξωτερικό, μέσω του μυικού συστήματος. Τότε, ονομάζεται ενόρμηση καταστροφής, επιθυμία δύναμης«1. Ως ενόρμηση καταστροφής (του άλλου πλέον) στρέφεται εναντίον του κόσμου και των άλλων εμβίων όντων.2
Ποιά στοιχεία οδήγησαν τον Φρόιντ να καταγράψει και να στοιχειοθετήσει την ύπαρξη των ενορμήσεων θανάτου;
1. Η αναγνώριση φαινομένων επανάληψης, μέσα σε πλαίσια πολύ διαφορετικά μεταξύ τους, πρωτίστως εντός της παθολογίας (με τη μορφή συμπτωμάτων που επιμένουν σε πείσμα κάθε θεραπείας), αλλά και άλλα, τα οποία δύσκολα έως καθόλου μπορούν να εξηγηθούν ως αναζήτηση της ικανοποίησης ή ως μια απλή προσπάθεια ελέγχου δυσάρεστων εμπειριών. Εκεί ο Φρόιντ είδε τη σφραγίδα κάποιας ακατανίκητης δύναμης, ανεξάρτητης από την αρχή της ηδονής (που κινεί το άτομο)3 και που αντιτίθεται σε αυτήν.
2. Η επιμονή ορισμένων σαφών και ιδιαίτερων στοιχείων, τα οποία παρουσιάζουν μια αυξανόμενη σπουδαιότητα (όπως η επιθετικότητα, ο σαδισμός και ο μαζοχισμός), καθώς αναδεικνύονται μέσα από την κλινική εμπειρία παθολογικών περιπτώσεων όπως η ιδεοψυχαναγκαστική νεύρωση ή η μελαγχολία. Αλλά όχι μόνον αυτά: «Αν θεωρήσουμε στο σύνολο την εικόνα που συνθέτουν οι εκδηλώσεις του ενυπάρχοντος μαζοχισμού τόσων ανθρώπων, η αρνητική θεραπευτική αντίδραση και το αίσθημα ενοχής των νευρωτικών, δεν μπορούμε να υιοθετήσουμε την πεποίθεση ότι η ψυχική λειτουργία κυριαρχείται αποκλειστικά από την τάση για ευχαρίστηση. Αυτά τα φαινόμενα υποδεικνύουν, κατά κάποιον τρόπο, ότι δεν μπορεί να παραγνωριστεί η παρουσία μέσα στην ψυχική ζωή μιάς δύναμης που ονομάζουμε, σύμφωνα με τους σκοπούς της, επιθετική ενόρμηση ή ενόρμηση καταστροφής, και η οποία θεωρούμε ότι προέρχεται από την πρωταρχική ενόρμηση του θανάτου της έμψυχης ύλης» 4
3. Η δυσκολία να εξηγηθεί το μίσος από ψυχολογικής απόψεως, και να συνδεθεί με τις σεξουαλικές παρορμήσεις. «Ό,τι επικίνδυνο και εχθρικό βρίσκεται μέσα στην αγάπη, θα έπρεπε μάλλον να αποδοθεί σε μια πρωταρχική διπολικότητα του είναι»5 Ο Φρόιντ θεώρησε ότι «υπάρχει στο μίσος μιά σχέση με τα αντικείμενα πιο παλιά από την αγάπη«6
4. Η εντύπωση που άφησε σε εκείνον ο Α’ παγκόσμιος πόλεμος, μια σφαγή που στα δικά του μάτια δεν μπορούσε να εξηγηθεί μόνον με όρους εξωτερικής πραγματικότητας.
Οι ενορμήσεις του θανάτου ή καταστροφής σπανίως εμφανίζονται στην αμιγή τους μορφή, «καθαρές». Στα πλαίσια του δυισμού, που είναι θεμελιώδες στοιχείο στη φροϋδική και ψυχαναλιτική σκέψη γενικότερα, τα πράγματα τίθενται με όρους «ζεύγη αντιθέτων», στοιχείων, ενορμήσεων εν προκειμένω, τα οποία ισορροπούν ή όχι. Όπως πολλές φορές έχει υπογραμμίσει ο πατέρας της ψυχανάλυσης, τα γεγονότα δείχνουν ακόμη και στις περιπτώσεις όπου η τάση για καταστροφή του άλλου ή του εαυτού είναι πιο έκδηλη, όπου η μανία καταστροφής είναι τυφλή, ότι κάποια λιβιδινική ικανοποίηση μπορεί να είναι παρούσα, δηλαδή σεξουαλική ικανοποίηση, που στρέφεται στο αντικείμενο, ή ναρκισσιστική απόλαυση5.
«Αυτό που μας απασχολεί δεν είναι ποτέ, για να το πούμε έτσι, απλές ενορμητικές κινήσεις, αλλά συνδυασμός δυο ενορμήσεων σε ποικίλες αναλογίες» 7
Οι ενορμήσεις θανάτου εμφανίζονται λοιπόν τόσο στην ψυχική παθολογία, όσο και στις συμπεριφορές έτερο και αυτοκαταστροφικότητας, ατομικές και ομαδικές, στην τυφλή επαναληπτικότητα, μια δαιμονιώδης δύναμη που δείχνει να καθηλώνει στο ίδιο τέλμα , στην πρωτοκαθεδρία καταστροφικών επιλογών που επαναλαμβάνονται. Είναι, ακόμα, ενεργείς στο κύτταρο και εμφανίζονται και στη σωματική παθολογία αναδεικνύοντας τη σχέση του σωματικού με το ψυχικό. Επίσης και κυρίως σε κάθε μορφή βίας, σε ό,τι καταστρέφει, στους πολέμους κατεξοχήν.
Ο Θουκυδίδης, καταγράφοντας τον Πελοποννησιακό πόλεμο, στην πραγματικότητα καταγράφει διαδρομές του ψυχικού συστήματος ανθρώπων και ομάδων. Μιλώντας για την «παθολογία του πολέμου» ουσιαστικά μιλάει για την παθολογία της ανθρώπινης φύσεως, για την καταστροφικότητα που αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της. Θέλησε να αφήσει «κτήμα ες αεί» στην ανθρωπότητα την προγνωστική δύναμη του έργου του η οποία βασίζεται στην εξής αρχή: όσο η ανθρώπινη φύση είναι αυτή που είναι, υπό όμοιες συνθήκες θα προκύπτουν όμοια αποτελέσματα.
Στην ίδια επιστημολογική τοποθέτηση ακριβώς στηρίχθηκε το έργο του Φρόιντ: η ανθρώπινη φύση είναι και παραμένει η ίδια από την εποχή που την ακτινοσκόπησε ο Σοφοκλής και οι άλλοι τραγωδοί και φιλόσοφοι έως την εποχή του δικού του έργου. Ποιά είναι αυτή η ανθρώπινη φύση λοιπόν; Θα επιχειρήσουμε να την κοιτάξουμε μέσα από τα μάτια του Θουκυδίδη, εξοπλισμένοι με το φροϋδικό έργο. Μελετώντας τον Θουκυδίδη με τον φακό της ψυχανάλυσης, θα επιχειρήσουμε να καταδυθούμε σε ακόμα μεγαλύτερα βάθη, χαρτογραφώντας αλλά αρθρώνοντας ταυτοχρόνως και τη δική μας σκέψη.
Ο άνθρωπος, φτιαγμένος από φως και σκότος, ικανός για το καλύτερο και το χειρότερο. Αυτό το τελευταίο, όταν εμφανίζεται, συχνά προκαλεί έκπληξη. Διότι απλουστευτικές ωραιοποιήσεις σχετικά με την ανθρώπινη φύση διατρέχουν τη σκέψη των πολλών και αδαών. Αλλά όχι μόνο αυτών. Απλοποιήσεις του τύπου «ο άνθρωπος είναι στη φύση του καλός, αλλά η κοινωνία τον διαφθείρει» υπήρξαν το έμβλημα καλοπροαίρετων στοχαστών8, ανά τους αιώνες. Διότι χρειάζεται κάτι παραπάνω από το κοινό θάρρος για να διαπιστώσει κανείς και μετά να περιγράψει και να αναδείξει το «στρεβλό υλικό της ανθρωπότητας», το κομμάτι της ανθρώπινης φύσεως που στεγάζει, γονιμοποιεί και αναπαράγει το κακό. Είναι οι ενορμήσεις του θανάτου επί το έργον εκεί. Δυνάμεις και πάθη που κανένα φόβητρο ή νόμος δεν συγκρατεί, που κανένα πλαίσιο δεν είναι αρκετά αποτελεσματικό για εξουδετερώσει το κοχλάζον υλικό τους. Οι στοχαστές αυτοί που τολμήσαν να το αναδείξουν πρώτοι ήταν οι Αρχαίοι τραγωδοί και φιλόσοφοι. Ο Θουκυδίδης, με τον δικό του τρόπο επίσης. Χρειάστηκαν αιώνες για να συνεχίσουν στην ίδια γραμμή ο Νίτσε και μετά ο Φρόιντ. (…)
παραπομπές
1. S. Freud (1924), To οικονομικό πρόβλημα του μαζοχισμού
2. S. Freud (1923), Το Εγώ και το Αυτό
3. S. Freud (1920), Πέρα από την αρχή της ηδονής
4. S. Freud (1937), Ανάλυση με τέλος και ανάλυση χωρίς τέλος
5. S. Freud (1930), Πολιτισμός πηγή δυσφορίας
6. S. Freud (1915), Οι ενορμήσεις και τα πεπρωμένα τους
7. S. Freud (1926), Αναστολή, σύμπτωμα και άγχος
8. Όπως εκείνων του Διαφωτισμού, J.J. Rousseau κ.λπ.
απόσπασμα από την εισαγωγή, του βιβλίο του Χάρη Μωρίκη – Ένας ψυχαναλυτής ξαναδιαβάζει τον Θουκυδίδη – εκδόσεις ΑΡΜΟΣ
physicsgg 
Σχολιάστε