Λογότυπο της Google αφιερωμένο στον Σίγκμουντ Φρόυντ

Ο  Σίγκμουντ Φρόυντ (1856-1939) γεννήθηκε στις 6 Μαΐου του 1856, σαν σήμερα.

Ήταν ο πρώτος που μελέτησε συστηματικά το ασυνείδητο μέσα από τις εκφάνσεις του: τις παραδρομές της γλώσσας, τα όνειρα, τις νευρώσεις και τις ψυχώσεις. Ο ίδιος σε μια επιστολή του προς τον Wilhelm Fliess, τον Φεβρουάριο του 1900, περιγράφει τον εαυτό του: «Στην πραγματικότητα, δεν είμαι ούτε επιστήμονας, ούτε ένας πειραματιστής, ούτε καν ένας στοχαστής. Από τη φύση μου είμαι ένας κονκισταδόρος, ένας εξερευνητής – αν προτιμάς αυτό τον όρο – κι έχω όλη την περιέργεια, την τόλμη, την επιμονή που χαρακτηρίζει το είδος τούτο των ανθρώπων. Σε γενικές γραμμές, δεν αναγνωρίζεται η αξία τους παρά μονάχα όταν πετύχουν, όταν ανακαλύψουν κάτι το ουσιαστικό: διαφορετικά, παραμερίζονται».

Η Google αφιερώνει το σημερινό της λογότυπο στον Σίγκμουντ Φρόυντ, γιατί συμπληρώθηκαν 160 χρόνια από τη γέννησή του, κι έτσι μπορείτε να βρείτε πολλά νέα άρθρα στο διαδίκτυο αφιερωμένα στον πατέρα της ψυχανάλυσης. Δεν βλάπτει όμως να προσθέσουμε άλλο ένα. Πρόκειται για την περιγραφή και ερμηνεία του «επεισοδίου Signorelli», όπως περιγράφεται στο βιβλίο του Μάριου Μαρκίδη, «Η ψυχανάλυση του διχασμένου υποκειμένου, εισαγωγή στο έργο του Λακάν», εκδόσεις Έρασμος, Γ’ έκδοση:

Το επεισόδιο Signorelli

Το 1898, πάνω στα διαμορφωτικά χρόνια που ο Φρόυντ συλλέγει με πάθος φυσιοδίφη όνειρα, χωρατά κι ολισθήματα της «γλώσσας» (που είναι, βέβαια, ολισθήματα του λόγου, κι όχι του απαθούς γλωσσικού κώδικα), δημοσίευσε μια μικρή εργασία [Zum psychischen Mechanismus der Vergeslichkeit] , που το περιεχόμενό της συνόψισε πάλι στο πρώτο κεφάλαιο της Ψυχοπαθολογίας της καθημερινής Ζωής.

Πρόκειται για το συνηθισμένο, προσωρινό «ξέχασμα» των ονομάτων, που με όρους ακαδημαϊκής ψυχολογίας, συνίσταται στην αναστολή της λειτουργίας της ανακλητικής μνήμης. Στην καθημερινότητα, η «επίσημη συνείδηση» (Charcot) συμπεριφέρεται σαν να μην αποδίδει σημασία στο φαινόμενο (παρ’ ότι το εκμεταλλεύεται κατά κόρον, λ.χ. στα «νούμερα» των επιθεωρήσεων και στις σκηνικές φάρσες), ή το παραπλέει με συμβατικά σχόλια, τυλίγοντας γύρω του μια συνωμοσία αξιοπρεπούς σιωπής. μα η εν τω γεννάσθαι ψυχανάλυση είχε τη διάθεση να παλέψει προγραμματικά εναντίον αυτής της συνωμοσίας [Παράβαλε, την ιδέα που ο ίδιος ο Φρόϋντ είχε για την προσφορά του, στη «μονήρη» του περίοδο: «Ο συγγραφέας της Ερμηνευτικής των Ονείρων ετόλμησε να υποστηρίξει τη θέση της αρχαιότητας και της λαϊκής δεισιδαιμονίας μπροστά στον εξοστρακισμό της απ’ τις φυσικές επιστήμες»], και το νεαρό της σώμα συγκροτήθηκε κυρίως απ’ την έρευνα των γκρεμισμένων πέπλων της.

Το φροϋδικό ενδιαφέρον παρακινήθηκε κατ’ αρχήν απ’ τις περιπτώσεις εκείνες, στις οποίες η ανακλητική μνήμη δεν αρνείται μεν να λειτουργήσει, αλλ’ ο μηχανισμός της λειτουργεί διαστρεβλωτικά, παράγοντας μια λαθεμένη ανάμνηση, υποκατάστατα ονόματα (Ersatznamen) στη συνείδηση, με μια συνοδό, μια μάταιη, αναγνώριση της ανακρίβειάς τους.

Ο Φρόϋντ, που άλλωστε όλη η παιδεία του ήταν διαποτισμένη από μια διαφωτιστική πίστη στον ντετερμινισμό, σκέφθηκε πως θα μπορούσε να διευκρινίσει τις διεργασίες παραγωγής του φαινομένου, αν αποκάλυπτε τη σχέση ανάμεσα στο ζητούμενο όνομα και τα υποκατάστατά του.

Ο γρίφος που λέγεται «αφήγηση ενός ονείρου» (το έκδηλο περιεχόμενο), φάνηκε ήδη, με την «ερμηνευτική» του, ότι προκύπτει από μια «συμπύκνωση» και «μετάθεση» που το Ασυνείδητο ασκεί πάνω στις ιδέες του χειρογράφου του. «Οι ονειρικές σκέψεις και το περιεχόμενο του ονείρου μας παρουσιάζονται σαν δυο εκδόσεις του ίδιου θέματος σε δυο διαφορετικέ γλώσσες. Ή, καλύτερα, το περιεχόμενο του ονείρου μοιάζει με μια μεταγραφή των ονειρικών σκέψεων σ’ έναν άλλο τρόπο έκφρασης, που τους χαρακτήρες του και τους συντακτικούς του νόμους είναι δουλειά μας ν’ ανακαλύψουμε, συγκρίνοντας το πρωτότυπο και τη μετάφραση» [Η Ερμηνευτική των Ονείρων, ST. ED. IV].

Mα στην περίπτωση που ένα όνομα «λησμονιέται» κι υποκατάστατα παίρνουν τη θέση του, το «λάθος» δεν είναι τερατογονία όπως το όνειρο, χρησιμοποιεί τις συνειρμικές ομοιότητες των λεκτικών στοιχείων που έχουν απωθηθεί στο Ασυνείδητο και υποστεί τις ζυμώσεις της συμπύκνωσης και της μετάθεσης, δεν είναι όμως προϊόν συντήξεώς τους. Το όνειρο μας προσφέρει τη «βασιλική οδό» προσπέλασης του τρόπου που μιλάει το Ασυνείδητο. Οι «γκάφες» του καθημερινού λόγου δηλώνουν την παρέμβαση του ασυνείδητου «λόγου» στον χώρο εκείνο που νομίζαμε ότι ελέγχαμε. Το ξέχασμα των ονομάτων είναι είναι η απόδραση της λέξης που ελέγχαμε, στον χώρο που το Ασυνείδητο βγάζει τον «λόγο» του. Η είσοδος της ψυχανάλυσης στην ψυχοπαθολογία ήταν είσοδος στα νερά της γλώσσας.

Το ζητούμενο όνομα που ο Φρόυντ επιστρατεύει απ’ την προσωπική του εμπειρία, είναι του Luca Signorelli, του ζωγράφου των φρεσκογραφιών της μητρόπολης του Ορβιέτο. Στη θέση του, η μνήμη του, του προσφέρει δυο άλλους ζωγράφους, τον Botticelli και τον Boltraffio, όχι περισσότερο οικείους, που τους αναγνωρίζει αμέσως σαν υποκατάστατα. Η «συνειρμική» έρευνα στην οποία υποβάλλει το «λάθος» του, του αποκαλύπτει τα εξής:

α) Ο χώρος στον οποίο παράγεται η λαθεμένη ανάμνηση είναι ένα αμάξι, όπου ταξιδεύει συντροφιά μ’ έναν ξένο, στην Ερζεγοβίνη (Herzegovina). Στη διάρκεια του ταξιδιού, ο Σ. Φρόυντ ρωτάει τον ξένο, αν είχε επισκεφθεί το Ορβιέτο, κι αν είχε δει τις περίφημες τοιχογραφίες του ………….. (;).

β) Το λάθος συνυφάινεται με μια συζήτηση που προηγήθηκε, και φέρεται σαν «διαταραχή» του καινούργιου θέματος συζήτησης από κάτι που συνέβη στο προηγούμενο (Τα ήθη των Τούρκων της Βοζνίας και της Ερζεγοβίνης: εμπιστοσύνη στο γιατρό, αλλά κι άφεση στη μοίρα· «Κύριε (Herr), τι να πούμε; Ξέρω πως αν μπορούσε να σωθεί, θα τον έσωζες!»).

Σ’ αυτή τη συζήτηση, τρία σημαίνοντα, η Βοσνία (Bosnien), Ερζεγοβίνη (Herzegovina) και ο Κύριος (Herr), παρεμβάλλονται ανάμεσα στα «σημαίνοντα» της σειράς Signorelli και Botticelli – Boltraffio. To «Herr» βρίσκεται πράγματι ενσωματωμένο στην Herzegovina, αλλά και μεταφρασμένο και στο Signor-elli.

γ) Ερευνώντας τη συλλογιστική σειρά τη σχετική με τα ήθη των Τούρκων, ο Φρόυντ θυμάται ότι σκόπευε να διηγηθεί ένα ανέκδοτο, για τον πανικό που τους προκαλεί η σεξουαλική ανικανότητα, παρά την καρτερία τους απέναντι στον θάνατο. («Το ξέρεις δα, κύριε – Herr – , όταν αυτό δεν πάει καλά, η ζωή δεν έχει καμιάν αξία…»). Μα το απέφυγε, μπροστά σ’ έναν ξένο, ώστε συμπεραίνεται πως η διαταραχή της επόμενης ιδέας προκύπτει λόγω μιας εμπλοκής της προσοχής, εξ αιτίας μιας απόσυρσής της απ’ την προηγούμενη σειρά συλλογισμών, πριν αυτή τελειώσει, πριν δηλαδή ολοκληρωθεί στο μυαλό του το θέμα του «θανάτου και της σεξουαλικότητας».

Ταυτόχρονα, ο Φρόυντ βρισκόταν υπό τον συναισθηματικό απόηχο ενός τραγικού συμβάντος, της αυτοκτονίας ενός αρρώστου, που έπασχε από ανίατη σεξουαλική διαταραχή, και που την είδησή της πήρε λίγες εβδομάδες πριν, ενώ βρισκόταν στο Trafoi.

Οι λεπτομέρειες της αυτοκτονίας δεν βρίσκονται στο προσκήνιο της συνείδησής του στη διάρκεια της συζήτησης με τον ξένο. Αλλά η ηχητική συνάφεια του Traffoi με το Boltraffio φαίνεται να υποδηλώνει πως, παρά τη φαινομενική της αδράνεια, η ανάμνηση λειτουργεί.

δ) Σ’ αυτό το σημείο αρχίζουν οι φροϋδικές εκτιμήσεις ψυχικών κινήτρων και γλωσσικών κλιμακώσεων που αντιδρούν γοητευτικά με την «τυχαιότητα» του συμβάντος Signorelli. Η διήγηση για τα ήθη των Τούρκων διακόπτεται για κάποιους λόγους, κι οι ίδιοι λόγοι παρεμποδίζουν την εισβολή στη συνείδηση ιδεών που συνδέονται με τον θάνατο, τη σεξουαλικότητα και την είδηση στο Trafoi. «Ήθελα, λοιπόν, κάτι να ξεχάσω, είχα απωθήσει κάτι. Κι αυτό το κάτι είναι διαφορετικό απ’ το όνομα του δάσκαλου στο Ορβιέτο. Αλλ’ η συνειρμική συνάφεια που παρεμβλήθηκε ανάμεσά τους, οδήγησε στην παραπλάνηση της βουλητικής πράξης, στο ξέχασμα του ονόματος και στην αδυναμία της ανακλητικής μνήμης, που αντλεί «από τα προηγούμενα». Η απροθυμία της μνήμης κι η αδυναμία της μνήμης συμπίπτουν χωρίς ν’ αναφέρονται στο ίδιο περιεχόμενο, σα να έχουν γλιστρήσει τα μνημονικά περιεχόμενα σε μια τσουλήθρα «μετάθεσης» (Verschiebung)».

Στο φως του υπερπροσδιορισμού τους, της ταυτόχρονης δηλ. έκφρασης πολλών επί μέρους «προθέσεων» δι’ ενός σημαίνοντος, τα υποκατατάστατα ονόματα δεν φαίνονται τόσο άσχετα. Περιέχουν (σαν ένα είδος συμβιβασμού) αυτό που λησμονήθηκε και δείχνουν την τελική πρόθεσή τους: την απώθηση των ειδήσεων στο Τrafoi.

Να, η γραφική παράσταση των συνδυασμών που συντελούνται ανάμεσα στο ξεχασμένο όνομα και το απωθημένο θέμα και που προεξαγγέλλουν τα στρουκτουραλιστικά σχήματα:

Το όνομα Signorelli διασπάστηκε στην κατάληξη «-elli» (που αυτούσια πέρασε στο υποκατάστατο Botticelli) και τις συλλαβές «Signor», που μεταφρασμένες σε Herr, συνάπτουν ποικίλες και πολυάριθμες σχέσεις με τις λέξεις του απωθημένου θέματος, και γι αυτό χάνονται στην προσπάθεια αναπαραγωγής του ονόματος Signorelli. Τα υποκατάστατα παρήχθησαν σα να συντελέστηκε μια μετάθεση κατά μήκος της συνειρμικής σειράς «Ερζεγοβίνη και Βοσνία», ανεξάρτητα απ’ την έννοια (το σημαινόμενο) και τον ακουστικό περιορισμό των συλλαβών, παρόμοια με την κατασκευή ενός κρυπτογραφικού μηνύματος.

Τα όνειρα, τα «μπερδέματα» της γλώσσας, το επεισόδιο Signorelli, προσδιοριζόμενα απ’ το φράγμα της απώθησης, που διχάζει τον «λόγο» του υποκειμένου σε δυο γραφές, οδηγούν στην κατανόηση της φύσης του ψυχαναλυτικού συμπτώματος, που είναι επίσης προϊόν ενός συμβιβασμού, ένας γρίφος, ένα «καλαμπούρι», ή μια «λαθεμένη ανάμνηση». Το όνομα του ζωγράφου χάθηκε, γιατί το απωθημένο στοιχείο, με τη συνειρμική κλίμακα, συμπαρασύρει τα σημαίνοντα της αλήθειας κάτω απ’ το «φράγμα». Αφήνει όμως τα ίχνη της εν τω βάθει πορείας του. Στην ψυχοπαθολογία της καθημερινότητας του Φρόυντ, η γλώσσα, με τα ημαρτημένα της, αντιπροσωπεύει τον εκφραστικό χώρο δυναμικών που προηγούνται της γλώσσας και που περιφέρονται σαν στερεοποιημένα ενεργειακά ρεύματα μέσα στα καλούπια της. Στη λακανική έκδοση, η γλώσσα (και όχι η γλώσσα, αλλά οι επιχειρήσεις του λόγου μέσα στη γλώσσα) είναι ο χώρος και τα υλικά όλου του δράματος.

Για πρώτη φορά, με τον Φρόυντ, η ερμηνεία της νεύρωσης έγινε μεθοδικά ερμηνευτική κειμένου (..)

Κατηγορίες:ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

Ετικέτες: ΦΡΟΥΝΤ, ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ