Ο Γιώργος Κοτανίδης ανεβάζει ξανά μία από τις πιο επιτυχημένες παραστάσεις των τελευταίων δέκα χρόνων, «αποχαιρετώντας» το ρόλο-σταθμό της καριέρας του, σε μία ξεχωριστή γιορτή της Φυσικής με τους διασημότερους Έλληνες Φυσικούς να συνομιλούν πριν και μετά την παράσταση με το κοινό

Από Δευτέρα, 23 Νοεμβρίου έως Τρίτη 15 Δεκεμβρίου 2015, και κάθε Δευτέρα και Τρίτη στις 20:30, θα παίζεται το θεατρικό έργο του Πήτερ Παρνέλ
«“QED” ή Τι απέδειξε ο κύριος Φάυνμαν» ,
σε σκηνοθεσία Ιωσήφ Βαρδάκη, με τον Γιώργο Κοτανίδη και την Δώρα Σαμψώνα, στη  σκηνή του Θεάτρου του Ιδρύματος Μιχάλης Κακογιάννης (περισσότερες πληροφορίες ΕΔΩ: www.mcf.gr).

Το θεατρικό αυτό παίχθηκε στην Ελλάδα για πρώτη φορά πριν από 11 χρόνια, στις 14 Οκτωβρίου 2004, στο θέατρο Ροές. Το πρόγραμμα της τότε παράστασης περιείχε και το παρακάτω κείμενο του Γιώργου Γραμματικάκη:

Ένας χορογράφος του φωτός

Το κείμενο που ακολουθεί γράφτηκε σαν μια εισαγωγή στο θεατρικό έργο QED που αναφέρεται στον Ρίτσαρντ Φάυνμαν. Ούτε όμως η προσωπικότητα του Φάυνμαν, ούτε η προσφορά του στην επιστήμη και την παιδεία χωρούν εύκολα στην κατ’ ανάγκην περιορισμένη έκταση. Ας έχει αυτό κατά νουν ο ευγενικός αναγνώστης, και ας θεωρήσει όσα αναφέρονται εδώ υπαινιγμούς μάλλον, παρά ολική αποτίμηση μιας φυσιογνωμίας που περιβάλλεται ήδη από την αχλή του μύθου.

Ο Φάυνμαν γεννήθηκε το 1918 σε μια μικρή πόλη στα προάστια της Νέας Υόρκης. Με τη βοήθεια του πατέρα του – που ήταν ένας απλός πωλητής στρατιωτικών ειδών, αλλά φιλοπερίεργος και ζωντανός άνθρωπος – συνειδητοποίησε πως η επιστήμη δεν είναι απομνημόνευση, αλλά η αναζήτηση κάποιων βασικών αρχών. «Έμαθα ότι αν γνωρίζεις το όνομα ενός πουλιού σε όλες τις γλώσσες», γράφει ο ίδιος, «δεν γνωρίζεις τίποτε, απολύτως τίποτε, για το ίδιο το πουλί».

Η επιστημονική του σταδιοδρομία μπορεί να θεωρηθεί «κλασική» για ένα προικισμένο μυαλό στις Ηνωμένες Πολιτείες. Αφού παίρνει το 1939 το πρώτο του δίπλωμα στη Φυσική από το διάσημο Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Μασαχουσέτης (ΜΙΤ), η ακαδημαϊκή του εξέλιξη είναι έκτοτε ταχεία. Υπό την επίβλεψη του κορυφαίου επίσης φυσικού John Wheeler, ολοκληρώνει το 1942 τη διδακτορική του διατριβή στο Princeton, και αμέσως μετά τον πόλεμο διορίζεται καθηγητής θεωρητικής φυσικής στο Πανεπιστήμιο του Cornell. Εκεί θα ασχοληθεί κυρίως με την Κβαντική Ηλεκτροδυναμική, που αποτελεί τη λαμπρή σύζευξη των δυο θεμελιωδών θεωριών της φυσικής: της Κβαντικής Μηχανικής και της Ηλεκτρομαγνητικής Θεωρίας. Όπως διαμορφώνεται από τον Φάυνμαν, η Κβαντική Ηλεκτροδυναμική (στην αγγλική της συντομογραφία, QED) γίνεται η ακριβέστερη – με την έννοια των πειραματικών της επαληθεύσεων – θεωρία του φυσικού κόσμου. Υπολογίζει, για παράδειγμα, το μαγνητικό πεδίο του ηλεκτρονίου με ακρίβεια ένδεκα δεκαδικών ψηφίων∙ που σημαίνει ότι μετρά κανείς την απόσταση Αθηνών – Λονδίνου, με ακρίβεια ίση με το πάχος μιας ανθρώπινης τρίχας!

Η Κβαντική Ηλεκτροδυναμική βασίζει τους υπολογισμούς της σε απλά διαγράμματα, τα περίφημα «διαγράμματα του Φάυνμαν», που έχουν τη μορφή ιερογλυφικών της σύγχρονης φυσικής. Τα διαγράμματα αυτά αναπαριστούν τις αλληλεπιδράσεις των ηλεκτρονίων του ατόμου με τα φωτόνια – τους στοιχειώδεις κόκκους του φωτός. Μοιάζουν, δηλαδή με ελκυστικές χορογραφίες του φωτός, στις αιώνιές του συναντήσεις με την ύλη. Και ο Φάυνμαν, υπήρξε ο χορογράφος τους! Καθώς η θεωρία χαρακτηρίζεται από μεγάλη μαθηματική ομορφιά και ερμηνεύει ένα πλήθος φαινομένων, είναι ίσως ένα από τα λαμπρότερα επιτεύγματα του ανθρωπίνου πνεύματος. Δίκαια λοιπόν αποφέρει το 1965 στον Φάυνμαν (μαζί με τους S. Tomonaga και Z. Schwinger) την ύψιστη – αν και συχνά ευάλωτη – διάκριση του βραβείου Νόμπελ.

Από το1950 ο Φάυνμαν θα αναπτύξει την επιστημονική και εκπαιδευτική του δραστηριότητα στο πλαίσιο ενός άλλου φημισμένου Πανεπιστημίου, του Caltech στην Καλιφόρνια. Η διερεύνηση προβλημάτων ενός ευρύτατου φάσματος, που αναφέρονται στις ασθενικές αλληλεπιδράσεις, τη συμπεριφορά του υγρού ηλίου και την εσωτερική δομή του πρωτονίου, σφραγίζεται από την ιδιοφυία του. «Οι επιστημονικές εργασίες του Φάυνμαν», σχολιάζει ένας συνάδελφός του, «διαβιβάζονται με χαρά και εσωτερική ικανοποίηση. Διότι, όπως και στις ομιλίες του, έχει το χάρισμα της άμεσης επικοινωνίας, σαν να τον παρακολουθεί ο αναγνώστης στην εξαγωγή των αποτελεσμάτων στον πίνακα».

Παράλληλα με την ερευνητική του παρουσία, ανατρεπτική υπήρξε επίσης η συμβολή του Φάυνμαν στη διδασκαλία της φυσικής. Στα πανεπιστημιακά του μαθήματα, αλλά και στις εκλαϊκευτικές ομιλίες του, κάθε πρόβλημα αντιμετωπίζεται με παρθενική ματιά∙ η έμφαση είναι στην ακρίβεια των εννοιών και το καίριο των ερωτημάτων. Η φράση «ότι δεν μπορώ να δημιουργήσω δεν το καταλαβαίνω», που σύμφωνα με το θεατρικό κείμενο είναι γραμμένη στον πίνακα του Φάυνμαν, αντιπροσωπεύει πλήρως τη στάση του απέναντι στη γνώση. Καθώς τα πανεπιστημιακά μαθήματα αποτυπώθηκαν σε βιβλίο – τις περίφημες Διαλέξεις στη Φυσική – άσκησαν μεγάλη επίδραση σε πολλές χώρες του κόσμους. Ακόμη και σήμερα διδάσκουν στους φοιτητές – συχνά, όμως και σε μας τους καθηγητές! – την αποφυγή της τυπολατρίας και την αναζήτηση των βασικών αρχών της επιστήμης.

Ο Φάυνμαν υπήρξε πνεύμα ανήσυχο και περιπετειώδες, περιφρονούσε την αυθεντία, και αρέσκονταν στο «ζην επικινδύνως». Οι ανεξάντλητες ιστορίες, που συνοδεύουν τη ζωή του, αποτυπώθηκαν σε ένα αυτοβιογραφικό βιβλίο, που με τον τίτλο «Σίγουρα θα αστειεύεστε, κύριε Φαύνμαν, είχε εντυπωσιακή διάδοση. Ας σημειωθεί ότι ο Φάυνμαν, παρότι καταξιωμένη επιστημονική μεγαλοφυία, δεν αισθανόταν κάποιο όριο στα ενδιαφέροντά του. Έτσι, ερευνά με επιτυχία τη συμπεριφορά του υγρού ηλίου, κάποια άλλη όμως στιγμή συνοδεύει με το τύμπανό του ένα μπαλέτο. Συζητά θέματα φυσικής με τον Αϊνστάιν ή τον Bohr, αλλά επίσης συνδιαλέγεται για τη χαρτοπαιξία με το Νίκο τον Έλληνα. Ανανεώνει τη διδασκαλία της φυσικής, αποδεικνύεται όμως εξίσου ικανός ως διαρρήκτης χρηματοκιβωτίων που φυλάσσουν ατομικά μυστικά. Όπως είπε κάποιος συνεργάτης του, η «άμεση και αχαλίνωτη προσέγγιση στα πράγματα πρόσφερε χαρά στον ίδιο και σε όσους τον τριγύριζαν».

Είναι αλήθεια ότι, σε αντίθεση με την προηγούμενη γενιά των κορυφαίων ευρωπαίων φυσικών (όπως ο Heisenberg ή ο Bohr), o Φάυνμαν δεν είχε ιδιαίτερη κουλτούρα, ούτε κάποια φιλοσοφική προδιάθεση. Αντιπροσώπευε τον νέο και επιθετικό αμερικανικό πραγματισμό. Και ήταν ένας τύπος μποέμ, με μοναδικό χιούμορ και ασίγαστη περιέργεια. «Έχω μια έμφυτη έλξη για τα αινίγματα, τις σπαζοκεφαλιές» γράφει ο ίδιος. «Γι αυτό νιώθω σφοδρή επιθυμία να αποκρυπτογραφήσω τα ιερογλυφικά των Μάγια, όπως και αν καταφέρω να ανοίγω χρηματοκιβώτια».

Feynman και Ηλιόπουλος το 1980 στο Κολυμπάρι

Ο υποφαινόμενος είχε την τύχη να γνωρίσει τον Φάυνμαν από κοντά. Η παρουσία του σφράγισε ένα συνέδριο θεωρητικής φυσικής που έγινε στο Κολυμπάρι Χανίων, στην εκεί Ορθόδοξη Ακαδημία. Καθώς συμμετείχα στην οργάνωση του συνεδρίου, έζησα με ποικίλους τρόπους το εύρος των γνώσεων, την παράδοξη και κάπως τραχειά γοητεία του, αλλά και το διερευνητικό πνεύμα. Γρήγορα μάλιστα αισθάνθηκα αδύναμος να ανταποκριθώ στις καταιγιστικές του ερωτήσεις, που αφορούσαν μια επιγραφή στο δρόμο, κι άλλοτε τα δόγματα της Ορθοδοξίας ή τον Δίσκο της Φαιστού. Αν και με ταλαιπωρημένη ήδη υγεία, ο Φάυνμαν δέσποσε στις εργασίες του συνεδρίου. Πάντα στο πρώτο κάθισμα, δεν έλειψε από καμιά ομιλία, και τα σχόλιά του, συχνά ειρωνικά, πρόδιδαν ένα πνεύμα σε διαρκή εγρήγορση. Με δική του επιθυμία, έκανε τρία μαθήματα σε φοιτητές που ήρθαν ασθμαίνοντας από την Αθήνα∙ για λόγους μάλιστα αξιοπρεπούς παρουσίας, το ακροατήριο ενισχύθηκε και από άσχετους. Ο Φάυνμαν υπογράμμισε ξεκινώντας ότι αυτές τις ελάχιστες ώρες θα ερμηνεύσει όλα τα φυσικά φαινόμενα. Δεν υπερέβαλλε: τα μαθήματα αφορούσαν την κβαντική ηλεκτροδυναμική, και ο πίνακας γέμισε γρήγορα από τα διαγράμματά του, που έμοιαζαν με ιδεογράμματα. Νευρώδης και κινητικός, ο Φάυνμαν απείχε από την κλασική εικόνα του δασκάλου, που διαθέτει ήρεμο και δομημένο λόγο. Αισθανόσουν ότι ο ίδιος ζούσε και πάλι μια μεγάλη περιπέτεια, στην οποία καλούσε τους μαθητές του. Ήταν, πράγματι, ένας εμπνευσμένος χορογράφος του φωτός.

Στο περιθώριο, άλλωστε, του συνεδρίου – αν, βέβαια, παρόντος του Φάυνμαν, μπορεί να θεωρηθεί ότι υπήρχε «περιθώριο» – κατά την ώρα του φαγητού ή στην παραλία, στις εκδρομές ή τα ήρεμα καλοκαιρινά βράδια, αυτός ο «ενεργητικά ανεύθυνος» άνθρωπος, σύμφωνα με τη δική του έκφραση, δρούσε αδιάκοπα, συζητώντας για φυσική ή αστεϊζόμενος, μιμούμενος άλλους ή σχολιάζοντας ανθρώπους και πράγματα. Είχε μια αξιοσημείωτη ζωτικότητα. Έτσι, επέμενε να επαναλάβουμε μια κουραστική διαδρομή, απλώς επειδή το προηγούμενο βράδυ μας είχαν υποσχεθεί λαγό που είχε θηρευτεί παράνομα. Και όταν στο φαράγγι της Σαμαριάς εκδηλώσαμε την επιθυμία να ακολουθήσουμε μια όμορφη κοπέλα που μας προσπέρασε, παρατήρησε: «Από την ίδια ανίατη ασθένεια έπασχα κι εγώ σε όλη μου τη ζωή».

Ο Φαύνμαν θα παραμείνει καθηγητής στο Caltech ως το τέλος της ζωής του, που επήλθε, ύστερα από μακρά ασθένεια, στις 15 Φεβρουαρίου του 1988. Ο κόσμος έχασε τότε έναν από τους σπουδαιότερους θεωρητικούς φυσικούς, αλλά και ένα πνεύμα με βαθειά περιέργεια, έμπνευση και προσωπική ακεραιότητα. Οι αρετές αυτές, όπως και η ικανότητά του να αντιμετωπίζει κάθε είδους πρόβλημα, θα αναδειχθούν με τρόπο εντυπωσιακό δυο χρόνια πριν από τον θάνατό του. Το 1986, το διαστημικό λεωφορείο Challenger εκρήγνυται στον αέρα λίγο μετά την εκτόξευσή του, και μάλιστα μπροστά στα μάτια εκατομμυρίων θεατών. Ο ίδιος ο πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών ζητά να γίνει εμπεριστατωμένη έρευνα γύρω από το τραγικό ατύχημα. Και η ΝΑΣΑ, που είχε πληγεί βαρύτατα στη δημόσια εικόνα της, καλεί μάλλον απερίσκεπτα τον Φαύνμαν να συμμετάσχει στη σχετική επιτροπή. Εκείνος όχι μόνον πετυχαίνει να εντοπίσει την πραγματική αιτία του ατυχήματος – που υπήρξε η θραύση ενός λαστιχένιου δακτυλίου σε χαμηλές θερμοκρασίες – αλλά και την αποκαλύπτει μπροστά στο κατάπληκτο κοινό της αμερικανικής τηλεόρασης, πραγματοποιώντας ένα απλό πείραμα. Δεν αποφεύγει μάλιστα τις αιχμές, για τον τρόπο και το σύστημα που διοικείται η ΝΑΣΑ.

Η σύντομη αυτή αναφορά στην ιδιότυπη προσωπικότητα του Ρίτσαρντ Φάυναμαν, ουδέ στιγμή δεν θέλει να προκαταλάβει την θεατρική της προσέγγιση. Είναι όμως φανερό από την ανάγνωση του QED, ότι ο Φάυνμαν αποδίδεται με ενάργεια, ευαισθησία και σεβασμό στα πραγματικά γεγονότα. Η επιλογή του συγγραφέα, να περιστραφεί το έργο γύρω από το δίλημμα μιας κρίσιμης εγχειρίσεως, προσδίδει στη προσέγγισή του ένα τραγικό μεγαλείο. Έτσι, στο θεατρικό έργο η σκιά του θανάτου συμπορεύεται – όπως και στη ζωή! – με τη διασκέδαση και την επιστήμη, για έναν απλό του θεάτρου – ακόμα και φανατικό, όπως ο υποφαινόμενος – η εκτίμηση της αξίας ενός θεατρικού έργου μόνον από το κείμενο είναι ένα εγχείρημα δύσκολο, ίσως και μάταιο. Το γεγονός όμως ότι το έργο έχει σχεδόν τον χαρακτήρα μονολόγου, και ότι το βαρύ φορτίο της ερμηνείας του Φαύνμαν έχει πέσει σε άξια θεατρικά χέρια, υπόσχονται την καλή του πορεία και περικλείουν την βεβαιότητα ότι η σκηνική του παρουσία θα φωτίσει λεπτομέρειες και πτυχές, που δεν είναι άμεσα ορατές, και θα αναδείξει ιδιαίτερα την πυκνή εσωτερική δραματουργία του έργου.

Αξίζει πάντως να υπογραμμιστεί, ότι το συγκεκριμένο θεατρικό έργο – και ειδικότερα, η παρουσίασή του στην Ελλάδα – σηματοδοτεί μια ενδιαφέρουσα στροφή: Ένας κορυφαίος επιστήμονας αντιμετωπίζεται ως ιστορικό πρόσωπο, άξιο της προσοχής του μεγάλου κοινού, ικανό να προσφέρει συγκίνηση και διδαχή. Αυτό δεν είναι απλώς δίκαιο, αλλά θα ‘λεγα και αναγκαίο. Αν μη τι άλλο, η ανθρώπινη πρόοδος στηρίζεται τους τελευταίους αιώνες διαρκώς και περισσότερο στην επιστήμη, και οι κατακτήσεις της έχουν αλλάξει ριζικά τις ιδέες και τη ζωή μας. Ο μεγάλος επιστήμονας δεν είναι, όπως θέλει η κοινή αντίληψη, ο αφηρημένος σοφός, ο έγκλειστος στο εργαστήριο ή τους υπολογισμούς του. Είναι άνθρωπος που, εξίσου με τους κοινούς θνητούς, διακρίνεται με τις ιδιορρυθμίες και τις αρετές του, τις αδυναμίες και τις στιγμές της μεγαλοσύνης του. Είναι, με δυο λόγια, ένα δραματικό πρόσωπο, και είναι καιρός να συνδεθεί και αυτός με τη μεγάλη παράδοση της θεατρικής τέχνης.
Γιώργος Γραμματικάκης – Οκτώβριος 2004

Θα έχουμε λοιπόν την ευκαιρία να παρακολουθήσουμε πάλι το θεατρικό «“QED” ή Τι απέδειξε ο κύριος Φάυνμαν» , στη σκηνή του Θεάτρου του Ιδρύματος Μιχάλης Κακογιάννης, από Δευτέρα, 23 Νοεμβρίου έως Τρίτη 15 Δεκεμβρίου 2015, και κάθε Δευτέρα και Τρίτη στις 20:30.

Αυτή τη φορά θα υπάρχει και μια πρωτοτυπία. Πριν και μετά την παράσταση του Γιώργου Κοτανίδη, το κοινό θα έχει τη μοναδική ευκαιρία να παρακολουθήσει ξεχωριστές ομιλίες, αλλά και να συνομιλήσει με κάποιους από τους πιο σημαντικούς Έλληνες φυσικούς που θα ανέβουν στη σκηνή του Θεάτρου για να μας ταξιδέψουν στον κόσμο της Ύλης και του Σύμπαντος.

Το πρόγραμμα των ομιλιών-συζητήσεων:

23/11 – Στράτος Θεοδοσίου, Καθηγητής Αστροφυσικής Πανεπιστημίου Αθηνών/Πρόεδρος Ένωσης Ελλήνων Φυσικών – “Αναζήτηση ευφυούς ζωής στο σύμπαν, διαστημικές αποστολές”

24/11 – Διονύσης Σιμόπουλος, Επίτιμος Διευθυντής Ευγενιδείου Πλανηταρίου: “Ο ’νθρωπος και το Σύμπαν”

30/11 – Ξενοφών Μουσάς, Καθηγητής Διαστημικής Φυσικής Πανεπιστήμιου Αθηνών. Μαζί του ο Μεξικανός καθηγητής του Πανεπιστημίου της Σονόρα Raul Perez: «Πως ο άνθρωπος ανακάλυψε ότι υπάρχουν νομοι της φυσης και πως οδηγήθηκε στα στοιχειώδη σωμάτια».

1/12 – Βασίλης Χαρμανδάρης, Διευθυντής Ινστιτούτου Αστρονομίας Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών: “Universe, from the bright past to the dark future”. “Το σύμπαν από το φωτεινό παρελθόν στο σκοτεινό μέλλον”

7/12- Γιώργος Γραμματικάκης, Ομότιμος καθηγητής Πανεπιστημίου Κρήτης, τέως Πρύτανης, νυν Ευρωβουλευτής: «Ο Γιώργος Γραμματικάκης συνομιλεί με το φως και με τον χορογράφο του φωtός.»

8/12 – Μανόλης Δρης, Ομότιμος καθηγητής Εθνικού Μετσοβείου Πολυτεχνείου: “Η εξέλιξη της Δομής της ‘Υλης και της Κβαντικής Φυσικής”

14/12 – Παναγιώτης Νιάρχος, Ομότιμος καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών: «Αναζητώντας μια άλλη Γη στο Σύμπαν»

15/12 – Γιώργος Τριμπέρης, καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών: «Βασική έρευνα, τεχνολογική ανάπτυξη και κοινωνική συνείδηση».

Διαβάστε περισσότερα: www.mcf.gr

Κατηγορίες:ΚΒΑΝΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ, ΦΥΣΙΚΗ

Ετικέτες: Feynman, ΘΕΑΤΡΟ, QED